Welkom bij het hoofdstuk wetenschapsfilosofie. In dit hoofdstuk ga je een gevaarlijk-krachtige manier van denken aanleren. We gaan het namelijk hebben over hoe we betrouwbare kennis kunnen onderscheiden van onbetrouwbare kennis. Deze techniek is van onmisbaar belang in de wetenschap, maar het zal je ook verbazen hoe vaak het in het dagelijks leven van pas zal komen. Recentelijk was ik bijvoorbeeld in een vergadering waarbij een 'expert' ons ging vertellen hoe goed om te gaan met verschillend gedrag van leerlingen. Ze had haar verhaal waarschijnlijk al vaak genoeg afgedraaid om het zo te kunnen vertellen dat het aannemelijk klonk. Waarschijnlijk had ze in verloop van tijd het verhaal zo aangepast om kritische vragen van het publiek te kunnen vermijden. Ook had ze genoeg voorbeelden verzameld van mensen die erg succesvol waren met de techniek die door haar beschreven werd. We noemen dit anekdotisch bewijs - een 'bewijs' gebaseerd op de ervaringen van een paar individuën, die meestal ook nog zijn uitgekozen vanwege hun succesvolle ervaringen met een bepaalde interventie. Vaak krijgen we bij deze vorm van bewijsvoering echter niets te horen van de mensen waarbij de interfentie geen effect had.

Helaas zat ik in de zaal om het geheel even flink onderuit te halen. Op welk onderzoek is dit gebaseerd? Hoe is dit onderzoek uitgevoerd? Het onderzoek was er niet. Een collega in het publiek verwees naar een boek waarin dergelijk onderzoek wel te vinden we - uitgevoerd op 250 miljoen leerlingen. Wow, dat klink indrukwekkend! Onderzoek naar onderwijs is echter meestal berucht waardeloos voor redenen die later in dit hoofdstuk aan bod zullen komen. Ik had echter toevallig deze bron onderzocht en wist dat de '250 miljoen leerlingen' het totaal aantal leerlingen was van studies over vele jaren naar vele honderden verschillende fenomenen in het onderwijs. Per onderzocht fenomeen waren er dus vele malen minder deelnemers. Daarnaast - en hier wordt het vernietigend - bleek dat de interventie die in een eerdere uitgave van zijn boek op nummer 1 stond als het gaat om effectiviteit, binnen een paar jaar verplaatst was naar nummer 83. Ik had hier over gemaild met de auteur. Misschien dat in de eerdere editie een foutje gemaakt was - fouten zijn menselijjk. Maar dit was niet het geval. Een paar nieuwe studies hadden de meest effectieve interventie veranderd in een redelijke waardeloze interventie. Opeens stond de informatie in een heel ander daglicht. 'Kennis' die nog zo gevoelig is voor nieuwe input, daar kan je niet op vertrouwen - en je wil zeker niet je hele onderwijs praktijk omgooien voor een dergelijk idee. Het enige wat van haar verhaal over was gebleven was een 'mooi klinkend verhaal' met een beetje anekdotisch bewijs. Leuk voor aan de bar, maar niet voor professionals.

Deze strategie is echter niet alleen goed voor het razendsnel deconstrueren en met de grond gelijk maken van verschillende theoriën. Als een theorie immers 'waar' is, dan zal het alle testen kunnen doorstaan waaraan je het onderwerpt. Er zijn theoriën die men al eeuwenlang probeert te ontkrachten, maar waar niemand in slaagt. Het is deze kennis die in de wetenschap het meest gewaardeeerd wordt.

Laten we even beginnen bij het begin. De filosofie is een vakgebied wat drie vragen probeert te beantwoorden:

Wat is echt?
Welke kennis is betrouwbaar?
Wat is goed en slecht?

De studie naar de eerste vraag wordt de metafysica genoemd, de studie naar de tweede vraag de epistemologie en de studie naar de derde vraag we ethiek. Wetenschap houdt zich bezig met de eerste twee vragen. Wetenschappers proberen door nauwkeurige metingen aan de natuur te doen om betrouwbare kennis te vinden over deze natuur (epistemologie) en met behulp hiervan wordt er een poging gedaan om de werkelijkheid (metafysica) te achterhalen die verscholen gaat achter de individuele zintuigelijke waarnemingen.

Het belangrijkste gereedschap waarmee we dit doen in de wetenschappelijke methode. Deze methode ligt aan de basis van al het wetenschappelijk denken en is de sleutel om de wetenschappelijke en technologische vooruitgang in de laatste drie eeuwen te begrijpen. De wetenschappelijke methode is zo krachtig, omdat het ons een systematische manier geeft om betrouwbare kennis te vinden. Zonder deze methode trekken mensen geregeld verkeerde conclusies over hoe de wereld in elkaar zit. De afwezigheid van deze methode in het grootste deel van de mensengeschiedenis verklaard de alomtegenwoordigheid van magisch denken in de wereld. Gek genoeg wordt deze methode op school bijna nooit expliciet aangeleerd, maar in deze cursus gaan we hier verandering in brengen.

In zijn meest simpele vorm werk de wetenschappelijke methode als volgt. Allereerst wordt op basis van de ervaring of met behulp van een observatie een hypothese bedacht over een fenomeen dat we willen begrijpen. Een hypothese is een nog onbewezen, maar zo goed mogelijk onderbouwde verklaring of beschrijving van deze observaties. Om de hypothese te bevestigen, moet deze meerdere malen getest worden. Wetenschappers stellen op deze manier hun ideeën op de proef. Alleen als de hypothese echt goed is, zal het al deze tests doorstaan. Hoe meer tests de hypothese doorstaat, hoe groter ons vertrouwen in de hypothese wordt. Mocht de hypothese een test niet goed doorstaan, dan wordt de hypothese aangepast of zelfs geheel verworpen.

Wanneer een hypothese veel tests doorstaan heeft, noemen we het een theorie of wordt de hypothese een onderdeel van een grotere theorie. Sommige theorieën zijn al miljarden keren met succes getest en dat geeft wetenschappers een groot vertrouwen in de juistheid ervan. Het hele proces wordt in de onderstaande afbeelding nog eens samengevat:

In het dagelijks leven wordt het woord 'theorie' vaak onjuist gebruikt. Mensen zeggen soms 'het is maar een theorie' en dan bedoelen ze dat het slechts een onbewezen idee is. In de wetenschap wordt het woord theorie echter meestal gebruikt voor ideeën die extreem goed getest zijn. Denk bijvoorbeeld aan de relativiteitstheorie, de atoomtheorie of de evolutietheorie. Deze theorieën zijn miljoenen keren getest.